Kürtçe, Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubuna ait ve Kürt halkı tarafından konuşulan diller serisidir. Kökeni antik İran dillerine dayanır, bu da onu Farsça ve Peştuca gibi diğer İran dilleriyle akraba yapar.
Kürtçe’nin kökeni ve tarihsel gelişimi, antik İran dillerine uzanır ve Orta Çağ’dan itibaren Kürtlerin etnik ve kültürel kimliğinin temel taşı olmuştur. Kürtçe’nin lehçe çeşitliliği, genellikle Kurmançi, Sorani, Pehlewani ve Zazaki olmak üzere büyük lehçe gruplarına ayrılır.
Kürtçe’nin Lehçeleri
Kürtçe, büyük lehçe gruplarına ayrılır; bunlar Kurmançi (Kuzey Kürtçesi), Sorani (Orta Kürtçesi), Pehlewani (Güney Kürtçesi) ve Zazaki (Doğu Kürtçesi) olarak adlandırılır. Her bir lehçe grubu, kendi içinde daha da incelenebilen çeşitli alt lehçelere sahiptir. Bu lehçe çeşitliliği, Kürtçe’nin geniş coğrafi yayılımı ve farklı etnik ve kültürel gruplarla olan etkileşiminin bir sonucudur.
Kurmançi ve Sorani, en yaygın konuşulan iki lehçe olup, Kürtçe’nin yazılı edebiyatında ve resmi kullanımlarında öne çıkarlar. Zazaki ve diğer lehçeler, daha küçük konuşmacı toplulukları tarafından korunmaktadır.
| Kurmancî | Pehlewânî | Soranî | Lek (Laki) | Hewramî (Gorani) | Zaza (Zazakî) |
|---|---|---|---|---|---|
| Roj | Rûj | Rûj | Roj | roj/roz/roc | |
| Başûr | Başûr | Başûr | Başûr | Başûr | Başûr |
| Bakur | Başûr | Rojhilat | Rojhelat | Rojaval | Rojawa |
| Evar | Îware | Îwar | Îware | Werega | Werge |
| Tu, te | Tu | Tu | To | To | Ti, to |
| Hesin | Asin | Asin | Asin | Asin | Asin |
| Erd/zemin | zeul/zemin | Zewî | ? | ? | erd/hard |
| Vir | Îre | Îre | Îge | Îge | îta/ewîta |
| Hingiv | Hesel | ? | ? | Hingîmên | Hingîmên |
| Kurt | Kul | Kul | Kurt | kîlm, kîrr | Lew |
| Lêv | Liw | lêw/lîc | lêw/lîc | Lew | Lew |
| Meh | Maî | Mang | Mange | Asme/mange | e |
| Nav | Naw | Nom | Nam | Name | Name |
| Na | Ne | Na | Na | Nê | Newe |
| Nû, nûh | nû/ taze | ? | Newe | new/no | Newe |
| Neh | No | Nû | Nû | nû/no | new/now/no |
| Parêz, bihist | perdêz/behest | Behêyst | ? | behist, | cenet |
| Spînax | Spenax | İsîfenac | ? | ? | İsîpenax |
| Stêr | Estêre | Sitare/hesare | Asare | Hesare | Estare |
| Keç, dot | – | Düet | Dit | – | keyna/cêna |
| Dilop | Dilop | Tik | ? | Dilop | Dalpa |
Kürtçe ve Diğer İran Dilleriyle Benzerlikler
Kürtçe, Farsça ve diğer İran dilleriyle birçok benzerliğe sahiptir. Bu benzerlikler, kelime dağarcığı, dilbilgisi yapıları ve fonetik özellikler gibi birçok alanda görülebilir. Örneğin, Kürtçe ve Farsça‘da birçok ortak kelime bulunur ve her iki dil de İran dil ailesinin özelliklerini taşıyan özgün sözdizimi yapılarına sahiptir. Ancak, tarih boyunca farklı coğrafi ve sosyal etkileşimler Kürtçe’nin kendine özgü özellikler geliştirmesine neden olmuştur.
Kürt Nedir?
“Kürt” terimi, Türkçede hem genel bir isim hem de bir etnik grup adı olarak uzun süredir kullanılmaktadır. Bu adın, Slav Bulgar topluluğu gibi, farklı kökenlere sahip ve karma bir yapıyı temsil eden Kürtlere atfedilmiş olabileceği düşünülebilir.
Kürtlerin kökenine dair Arap, İrani, Yafetik, Ermeni ve Anadolu’nun yerli halkları gibi çeşitli teoriler bulunmaktadır. Kürdistan, genellikle Zagros Dağları çevresi olarak tanımlanır ve Türkiye’deki Kürt nüfusu çoğunlukla Kurmanç kökenlidir.
Kürtlerin Anadolu’daki varlığı, Türklerin bölgeye hakimiyeti ile paralel bir tarihe sahiptir. Osmanlı-İran çekişmesi, bölgedeki demografik hareketlilikleri de etkilemiştir.
Zazaca ise ayrı bir dil olarak kabul edilir. 1965 nüfus sayımına göre, Türkiye nüfusunun %7’si ana dili olarak Kürtçe konuşmaktadır.
Günümüzde Kürtlerin Kullandıkları Alfabeler
Günümüzde Kürtler, Arapça, Latince ve Kril alfabelerini kullanmaktadırlar. Suriyede yaşayan Kürtler Arap ve Latince alfabelerini; Irak Kürdistanında yaşayan Kürtler Arap alfabesini, İran’da yaşayan Kürtler Arap alfabesini; Ermenistan’da yaşayan Kürtler Latin alfabesinin yanı sıra Kril alfabesini; Azerbeycan’da yaşayan Kürtler ise hem Kril, hem de Latin alfabesini kullanmaktadırlar.
Türkiye de yaşayan Kürtler ise çoğunlukla Latin alfabesini kullanmakla birlikte Arap alfabesini de kullanmaktadırlar. Ancak Latin alfabesi, Kürtçedeki fonetik sesler için yeterli değildir. Örneğin
Arapça “ ع‘ ayn”, “ ط t”, “ غ ğ”, “ح h ” ve “ ص sad ” harfleri ile başlayan kelimelerdeki bu sesi ifade eden bir harf Latince alfabesinde bulunmamaktadır.
a)“ ‘Ayn harfi” ع : Bu harf ile ilgili bazı örnekler : ‘aciz = bıkkın; ‘acîl= acele olan şey, ivedi; ‘Ali= (ö.i.)Ali; ‘asî = asi;
“ ‘aşîret= aşiret; ‘aqıl= akıl, us; ‘ewr = bulut v.s.
b)“Tı harfi” ط : tarî = karanlık; tazî = çıplak, ta’l = acı; terr = yaş; tevir = kazma (aracı); to = kaymak; tûj = acı, biber acısı v.s.
c)“Ğayn harfi” غ : ğaîb = yabancı, ğîret = gayret, ğeza= savaş, ğafil = aymaz, gafil, ğem= gam, tasa, kaygı, ğezal= ceylan, ğurbet = gurbet v.s.
d)“Hı harfi” ح : hal = durum; hakem = hakem;
heya = utanma duygusu; hesûd = kıskanç; hişk = kuru v.s.
e) “I harfi” : zıvırandın= dönmek, ırgat = ırgat,
e)“Sad harfi” ص : sabr = sabır; sadıq = sadık, bağlı;
Safî = sade, katıksız; sandık = sandık; sulh = barış v.s.
Arap ve Latin alfabelerinde bulunan “ğ” غ harfini de kullanmamız gerekir.
Çünkü “ğarîb” = yabancı, “ğayb”= bilinmeyen şey, “ ğaza”= savaş v.s. gibi kelimeleri bu harfle yazmak daha uygundur.
Kürtçe Alfabe
Kürt alfabesinde 8 sesli ve 23 sessiz olmak üzere toplam 31 harf bulunmaktadır.
Büyük Harfler:
A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z
Küçük Harfler:
a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Büyük Sesli Harfler (8 adet):
A E Ê I Î O U Û
Küçük Sesli Harfler (8 adet):
a e ê i î o u û
Büyük Sessiz Harfler (23 adet):
B C Ç D F G H J K L M N P Q R S Ş T V W X Y Z
Küçük Sessiz Harfler (23 adet):
b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z
” i ” harfi büyük harfle ” I ” şeklinde yazılır ve okunuşu büyük ” I ” harfi gibidir. ” i ” harfinin okunuşu Türkçedeki ” ı ” harfi okunuşu gibidir.
” u ” harfinin okunuşu ise Türkçedeki ” ü ” harfi gibidir.
” û ” harfinin okunuşu Türkçedeki ” u ” harfi gibidir.
Ayrıca şapkalı ” î ” harfi yine Türkçedeki ” i ” harfi gibi okunur.
” x ” harfinin okunuşu uluslararası kh harfinin okunuşu gibidir. Yine hintçe, azerice gibi dillerde kullanılan x harfi ile aynı şekilde okunur.
Kürtçede Ê, Î, Q, Û, W, X Harflerinin Okunuşları
Alfabede yer alana Ê, Î, Q, Û, W, X harflerinin dışında kalan diğer harflerin okunuşu Türkçede kullanıldığı gibidir.
Ê: Kürtçede ve ayrıca Gagavuzca’da kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca kelimeler de yine yoğun olarak rastlanır. Türkçe’de sâdece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif…
Î: Türkçe’de ve Kürtçede kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işâret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer. Örneğin: Millî, Dînî, Çîdem, Dîdem, Îzan, Mîde…
Q: Kürtçede ve ayrıca Tatarca’da ve Azerice’de kullanılır. Anadolu Türkçesindeki gırtlağa yakın olarak çıkarılan kalın K harfini gösterir. Örneğin: Qomşu (Komşu)… Bazı Türki dillerde ise yine kalın K sesine yakın olarak gırtlaktan çıkarılan kalın bir G sesini karşılar. İç Anadolu ve Doğu Anadolu ağızlarında yaygın olarak kullanılır. Azeri Türkçesinin resmi harflerinden birisidir.
Arapçadaki Kaf (ق) harfini karşılar. Örneğin: Qadın (Kadın) sözcüğünün okunuşu “Gadın” şeklindedir. Baştaki G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. (Kimi kürt lehçesinde ise ve bu sese oldukça yakın olan kalın gırtlaksı bir K sesi olarak okunur ve söylenir.)
Û: Kürtçede ve Türkçe’de kullanılır. Hafif uzatılarak okunan ince bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Sükûnet, Mûris, Mûzip, Sûni…
W: Kürtçede ve ayrıca Tatarca’da ve Türkmence’de kullanılır. Açık bir V harfidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V harfinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W harfinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir. Örneğin: Dawul (Davul), Hawlu (Havlu),Yawaş (Yavaş).
X: Kürtçede ve ayrıca Tatarca’da ve Azerice’de kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmi harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır.
Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ⱨ, Ḩ).
- Kürtçe Sözler 2024 | En Güzel Anlamlı Kürtçe Anlamlı Sözler
- Kürtçe Aşk Sözleri ve Anlamları En Güzel 50 Listesi
- Kürtçe Şarkı Sözleri Yazılışı ve Anlamları 2024
- Kürtçe Ağır Sözler | Derbeder Olanlar İçin
- Kürtçe İlahi Sözleri ve Anlamları | En Güzel Kürtçe İlahiler 2024
- Kürtçe Sevgiliye Sözler | Aşkınızı Kürtçe Anlatmak İçin Etkili Sözler
- Kürtçe Küfür Sözleri ve Anlamları | En Çok Kullanılan Küfürlü Kürtçe Sözler 2024
- Kürtçe Erkek İsimleri ve Anlamları 2024
- Kürtçe Kız İsimleri ve Anlamları 2024
- Kürtçe Sayıların Okunuşu (Ayrıntılı Liste)
- Kürtçe Şehir İsimleri
- Kürtçe Burç İsimleri